mércores, 1 de outubro de 2014

CRÓNICAS VIAXEIRAS



CRÓNICAS VIAXEIRAS BETANCEIRAS


Este sábado pasado os profesores fomos de excursión. A organización partiu de Antonio Fondo e mais de Pedro Rodríguez. Collemos o autobús cara a Betanzos. Alí, no Campo (elipse do complemento, ‘da feira’, forte arrecendo a tradición medieval; de feito había postos de froitas e verduras, Rosa comprou castañas, por exemplo e eu quedei con ganas de levar fabas, unha fabas enormes, tenriñas), saíu ao noso encontro Ana, a guía que nos levou polos vieiros dun burgo que, malia as desfeitas modernas do XX, é poderoso berce de bravura, modelo de cabaleiros ben nacidos, de cortesía e orgullo de caste. 

Empezamos por coñecer o valor dos cartos feitos en América e ben empregados na terra de nacencia –é a historia do mecenado dos irmaos García Naveira: escolas, parques didácticos,  lavadoiros…-; logo unha breve pincelada pola praza na que estamos: san Domingos, extramuros, sito seguindo o modelo de todas as ordes mendicantes en Europa; o espléndido edificio orixinariamente concibido para Arquivo do vello reino, dividido en sete na fachada: con sete bóvedas perdidas (a desfeita dos amaños arquitectónicos dirixidos desde Madrid en tempos pre autonómicos por non galegos insensibles ao noso), como sete eran as provincias en que Galicia se constituía desde 1552: Betanzos, A Coruña, Lugo, Mondoñedo, Ourense, Santiago e Tui; a vella igrexa dedicada a san Roque, patrón dos betanceiros… Logo subimos ao primitivo núcleo, ao lugar elevado onde estivo o castro de Untia, Unta, Uncta (variantes na documentación medieval). Paramos diante dun edificio con escudos. Unha marabilla!  Se as explicacións da guía non eran malas, mellores eran as que nos daba ao noso carón Pilar Irimia, coautora dun libro sobre a historia desa antiga provincia do vello reino. O día era fermoso, moitas profesoras sacaron de sombreiro, coma nun paseo pola Toscana: luz e beleza. Levabamos connosco varios colegas que traballaron longos anos en Betanzos, no Instituto F. Aguiar, un home que fora bautizado na igrexa de Santiago, e que chegou a arcebispo de México a finais do XVII. Betanzos é unha fonte inesgotable de coñecementos, de heroes, semiheroes, xente que deixa páxinas inmorrentes na longa vida do país, Galicia. Velaí as castes dos Lanzós, dos Figueroa, dos Pita,  dos Seixas… -indo para atrás no tempo-; dos ilustrados Faraldo, Vales Villamarín, Erias… - vindo para acá na liña cronolóxica-. Os betanceiros teñen un nome duro de roer (Monteagudo recoñece a dificultade do étimo: verte tinta abonda pero inda non convence de todo, e que conste que Casimiro Torres coincide con el ao propoñer o latín habitancium ‘acción e efecto de habitar’ –en tradución de Erias-, con aférese da primeira sílaba, e porén unha servidora non fica convencida, non mentres non se contemplen as outras voces con esa raíz: Betoffe, Betouros, Betar, Betayos –topónimos e antropónimos no Corpus Xelmírez, aos que debemos sumar por forza o Betote fundador de Camanzo, en Deza-), e teñen un indomable espírito de conservar, de traballar a prol da súa cultura. Cando gustedes, tedes na rede o Anuario Brigantino, bo bocado para tardes de chuvia e inverno escuro. Entramos nas igrexas, puro engado de pedra, de santa María do Azougue e na gótica de san Francisco, cos sartegos únicos dos señores feudais, os Andrade, e outros. Dicían os expertos que alí xacían máis nobres que na mesma catedral de Santiago… A min persoalmente chamoume a atención a finísima elegancia en granito da vaca con cornamenta altiva de pé ou deitada diante da árbore da vida nun escudo (dos Becerra).

Ata aquí chegamos nós. Deixamos para outra pluma a parte dos Caneiros, un tema sobre o que de novo cómpre citar a Luis Monteagudo García: un dos seus primeiros pasos científicos dérao precisamente preguntándose: La fiesta de los Caneiros ¿guarda alguna relación con las “vinalia rústica” que celebraban los romanos?.



ADDENDA:

Un par de notas máis: unha sobre o escudo marabilloso, que nunca eu vira fóra de Betanzos. O das cinco provincias do vello reino: é unha división anterior á das sete clásicas; foi grazas ao saber inabarcable de Erias como puiden averiguar que provincias son: Betanzos e mais Coruña (nunha irmandade histórica non exenta de rivalidades tribais), Lugo, Mondoñedo, Ourense e Santiago.
A outra nota é sobre a Caramona. Espléndida palabra! Moita tinta tamén hai aquí vertida verbo do seu étimo. A torre así chamada estaba na ponte nova de Betanzos; discútese se era na ponte vella ou na nova, pero o noso colega e amigo E. Insua mandounos un artigo que dá luz suficiente e concluínte, coido eu ("El puente nuevo y la caramona representados en el blasón deBetanzos de los Caballeros", de José Raimundo Núñez Lendoiro e José Enrique Rivadulla Porta). A palabra vincúlase, por etimoloxía popular, á cara, á face dunha bicha ou animal mítico que estaría representado na pedra da torre –quizais tamén inflúa a asociación co galego común carantoña-, e incluso lin nese artigo que, efectivamente, alí estivo gravado un dragón suevo (porque na bandeira sueva do reino de Galicia, tal como sabemos por documentos conservados na Biblioteca de Viena, había dunha banda un león e doutra un dragón), e con todo e iso, esa non deixa de ser unha hipótese insostible: a voz caramona hai que poñela en relación semántico-lingüística coa santiaguesa Caramoniña (recordemos que nesa ruela compostelá había unha muralla...) e coa coruñesa Caramanchón. É o habitáculo defensivo, a propia torre, a propia construción-baluarte a raíz e núcleo da cuestión. Deriva de ‘cámara’, unha camarona, e de aí, por metátese, unha caramona. Por metátese e sabe Deus se tamén por influencia das outras voces patrimoniais citadas.
(Mª Rosario Soto Arias, membro do equipo da Biblioteca do IES 'Eusebio da Guarda')




Ningún comentario:

Publicar un comentario